Manastir je posvećen svetom Dimitriju sa crkvom posvećenom ovom svecu. U okviru
manastira su i dve kapele: Sv. Jovana Krstitelja iz 18. veka i Uspeniju Presvete
Bogorodice 1970. godine.
Manastir je star - građen je u XV veku. Sa sve četiri strane opkoljen je
konacima i ima najviši zvonik u Sremu (38,6 metara, što odgovara visini
osmospratne zgrade).
Kao i kod još nekoliko fruškogorskih manastira narodno predanje je povezalo
manastir Velika Remeta sa Sremskim kraljem, Dragutinom Nemanjićem koji ga je
podigao negde u prvoj polovini XIV veka.
No, sve to nije ništa više osim legende tako da se za sada ne zna ko je osnivač
ovog manastira niti se zna vreme kada je on podignut.
Postoji jedan pisani podatak, jedna ruska zebeleška, iz 1509. godine u kome je
izaslanik-kaluđer despotice Angeline Branković nazvan "dmitrijevskim", a kako je
manastirska crkva posvećena sv. Dimitriju, to bi možda moglo da znači da je
dolazio iz manastira Velika Remeta, što bi onda značilo da je manastir već u to
doba postojao.
Prvi siguran pisani pomen manastira jeste iz jednog turskog dokumenta iz vremena
sultana Sulejmana II (1541. i 1543.), kojim se regulišu poreski odnosi manastira
prema spahijama i zemaljskim kapetanima. Kasniji turski popis iz 1546. godine
jasno navodi da manastir poseduje 4 vinograda, 4 livade, njive i mezru Hašanju.
Nakon procene imovine Turci određuju manastiru otkup u visini od 6000 akči, a
godišnja davanja na 250 akči. U zvaničnim izvorima Velika Remeta se pod tim
imenom javlja prvi put 1562. godine.
Manastirska crkva je veoma stara i sagrađena je još u XVI veku. U opisu iz 1753.
godine za nju se navodi da je bila veoma stara, da je bila zidana sa
krstoobraznom osnovom (u obliku krsta sa dve pevničke i jednom oltarskom
apsidom) da je sva od cigala (čak i pod), i da je bila islikana "starim
molerajem". No, još u to vreme od "starog moleraja" je malo toga ostalo pošto je
sve bilo zakrečeno ili porušeno. Pretpostavlja se da su te freske slikane 1568.
godine (ili 1566), a od tada potiče i jedna pisana knjiga (pisana rukom grešnog
inoka Vasilija), kao i freska sv. Dimitrija Mirotočivog naslikana na južnom
spoljašnjem zidu. Danas je od te freske ostalo vrlo malo sačuvano, ali se još
uvek može nazreti kako sveti Dimitrije sedi na prestolu obučen u ratničko odelo
dok mu dva anđela pridržavaju krunu. (Vidi se na jednoj od slika.)
Kao i drugi manastiri u Fruškoj gori i Velika Remeta nije mogla izbeći Turke
koji su ga spalili tokom 1716. godine, a monasi su se razbežali. No, već 1720.
godine on je opet aktivan i posle potpunog turskog povlačenja, započinje procvat
Velike Remete. Carska privilegija je manastiru izdata 1722. godine, i tada
počinje njegova građevinska obnova. Godine 1721. u manastiru boravi jerotej
Pačanin, pisac „Puta u Jerusalim", prvog putopisa u našoj novijoj književnosti.
U vreme zidanja zvonika (1734) manastir ima osamnaest monaha. Monasi su u više
navrata putovali po pomoć u Rusiju (1624, 1628. i 1653.). Godine 1739. u njega
su prebegli monasi iz manastira Rakovice i poklonili četiri prestone ikone, koje
su slikali ruski ikonopisci: Spiridon Grigorjev, Jovan Maksimov, Leontije
Stefanov i Tihon Ivanov. Bilo je to veoma veliko bratstvo od čak 30 članova.
Sa druge strane i u manastiru Velika Remeta je živeo veliki broj članova tako da
vizitacija iz 1753. godine navodi ukupno 17 monaha, 5 đaka, 5 slugu, 13
prnjavoraca.
Manastirski konaci opkoljavaju manastir sa sve četiri strane, tako da iz daleka
manastir liči na malu tvrđavu iznad koje se visoko izdiže zvonik kao neka
osmatračnica. I danas u manastir možete ući samo kroz velika zasvođena vrata.
Sva manastirska krila nisu sazidana istovremeno. Najpre je podignut severni deo
konaka (1723) Darom arhiepiskopa Vićentija Popovića, a ostale strane tokom
1732-35. godine. Nešto kasnije (1733-35.) podignut je visoki barokni zvonik -
rad nemačkih majstora. Ktitor je bio Andreja Andrejević iz Petrovaradina sa
svojim bratom Jakovom iz Beške. Ovaj podatak je uklesan na kamenoj ploči koja je
stajala na zvoniku sve do 1980, kada je skinuta da bi se slrečilo njeno dalje
propadanje.
Upravo je ovaj zvonik ono po čemu je manastir Velika Remeta možda i
najinteresantniji. On je nakon zvonika manastira u Krušedolu (podignut 1726.
godine) najstariji u Sremu, ali je zato najviši u Sremu sa svojih 38,60 metara.
Impozantnost ovog zvonika se može osetiti tek dok ga posmatrate. On zaista jeste
moćna građevina, sva od opeke i izuzetno solidno građena. Postoji podatak da je
zvonik podignut bez upotrebe gvozdenih ili drvenih utega ili metalnih prstenova
koji bi služili za jačanje njegove stabilnosti. Glavni majstor je bio Nemac
Johanes Vilhelm.
Zvonik ima (zajedno sa prizemnom zonom) čak osam spratova i tek u njegovoj
unutrašnjosti postajete svesni njegove snage. Pogled sa njega jeste jedinstven,
ali preporučuje se samo onima koji su hrabriji, zbog trošnosti stepenica. U
njega je očigledno utrošeno veoma mnogo materijala, mada je zidan rekordno
kratko (čak i za sadašnje uslove) - tek dve godine. Na prvom spratu se nalazi
jedna mala kapela (vidi se na slici) koja je posvećena sv. Jovanu Preteč. Peti
sprat zvonika ima najviše korisnog prostora što se zbog četiri velika prozorska
otvora korisno iskoristilo za jedan lep vidikovac. Na šestom spratu su postojali
otvori (verovatno predviđeni za časovnike) koji su svojevremeno zazidani.
Do polovine XVIII veka izvedeni su najkrupniji građevinski radovi na manastiru.
Kako je manastir (uz mnogo rezerve) izgledao u to doba vidi se na bakroreznoj
kompoziciji Zaharija Orfelina pod nazivom Sveti Dimitrije iz 1764. godine gde se
u donjem delu prikazuje Velika Remeta. No, sama slika je uglavnom nerealna (tako
najstarije istočno krilo konaka iz 1723. godine nije ni ucrtano) i izuzev
izgleda zvonika umetnik se nije trudio da bude precizan.
Ikonostas je islikan kada i freske u crkvi (1568. godine), ali od njega nije
sačuvana nijedna ikona. Opisan je prilikom kanonske vizitacije 1753. godine. Na
niskoj oltarskoj pregradi nalazile su se ikone različitih stilova. Pominje se
krst od drveta koji je sav pozlaćen. Za stare ikone se kaže da su zamenjene
novim, donetim iz manastira Rakovice 1739. godine. Bile su to ikone ruskih
ikonopisaca, za koje se, po zapisima na njima, zna da potiču iz 1687.
Te ikone su upravo i najstarije sačuvane. Slikane su na tankom platnu koje je
zategnuto preko drveta izravnatog slojem gipsa i presvučenog uljanim lakom koji
im daje sjaj.
Do sada su sačuvane prestone ikone Bogorodice u priprati – vidi se na slici -
(rad Leontija Stefanova), ikona sv. Jovana Preteče (rad zografa Jovana
Maksimova) i ikona sv. Nikole (rad Spiridona Grigoreva), Tri Jerarha (rad Tihona
Ivanova). Sigurno je da ovi majstori nisu boravili u Velikoj Remeti i tu ih
slikali, već da su one bile poklon sa jednog od mnogobrojnih puteva u Rusiju
koji su tamo dobili velikoremetski monasi.
Pretpostavlja se da je uništene ikone apostola u trećoj zoni slikao Vasilije
Romanović.
Tokom 1850. godine ktitorstvom Maksima Nikolića obnovljeni su ikonostas oslikani
su zidovi. Na obnovljenom ikonostasu je mnogo toga izmenjeno u odnosu na stari
ikonostas. Novi ikonostas ima ukupno 50 ikona u četiri zone (tri reda ikona i
ikone u luneti sa krstom).
Tokom II svetskog rata ovaj ikonostas je delimično stradao, a ono što se
sačuvalo odnešeno je tako da danas manastir ne poseduje više nijednu od tih
ikona. Od polovine XIX veka manastir je bio u lošem stanju tako da je 1901.
godine detaljno obnovljen. On je u to vreme već i siromašniji tako da u posedu
drži tek 656 jutara zemlje, a neposredno pred rat još manje - 512 jutara.
Veoma je interesantno to da je manastir i spolja bio islikan, što je sasvim
neuobičajeno za to vreme. Od tih fresaka postoji jedino sačuvana još u niši
iznad severnih vrata freska Bogorodice sa malim Hristom kako sedi na prestolu i
u rukama drži dete koje blagosilja desnom rukom. U gornjem delu su i arhanđeli
Mihailo (levo) i Gavrilo (desno). Danas je sve to veoma teško uočiti jer je
freska teško oštećena. Na južnoj strani dva su svetitelja u ratničkoj odori.
Jedan je sv. Dimitrije (o njemu je već rečeno) i on drži mač, dok je na drugoj
fresci prikazan neki nepoznat svetitelj kako drži koplje (danas je na toj fresci
teško bilo šta raspoznati).
Na početku Drugog svetskog rata, za komesara manastira je postavljen Anton
Pekarić, ustaša iz Sremskih Karlovaca. Istovremeno su u svetinju došle ustaške
jedinice, koje tu ostaju sve do proleća 1943. godine. Manastirski je imetak za
to vreme nemilosrdno pljačkan i uništavan. Do dolaska komisije zagrebačkog
Muzeja za umjetnost i obrt, 10. septembra 1941, dobar deo manastirskih
dragocenosti bio je pokraden ili devastiran. Dr Vladimir Tkalčić je preuzeo od
komesara manastira samo 60 predmeta iz crkve, riznice i biblioteke, a iz salona,
tek dva portreta. Od knjiga je preuzeo nekoliko srbulja i rukopisnih knjiga, ali
bez potpisa i broja. Ostala manastirska istorijska dobra su propala, posebno
arhiva, koju komisija zagrebačkog Muzeja nije spasla.
U proleće 1943, kada je manastir spaljen, na položaju ustaškog komesara nalazio
se Tobija Horvat. Najveća šteta naneta je manastirskoj crkvi. Porušeni su kube i
stubovi držači kubeta, oštećeni svodovi, izgoreo je krov. U crkvi je spaljen
ikonostas bogate duborezbarije sa preko 40 ikona iz XVII i XVIII veka. Freske
unutar crkve su premazane.
Veliko oštećenje pretrpeli su konaci, zapadno krilo konaka sravnjeno sa zemljom
dok su ostala pretrpela velika oštećenja Potpuno su uništeni ili pokradeni
pokućstvo, stilski nameštaj iz salona, trpezarije i nameštaj monaških kelija.
Slike koje su u vreme Drugog svetskog rata opljačkane, odmah nakon rata su
vraćene i sada se nalaze u Muzeju SPC u Beogradu, u Galeriji Matice srpske i
muzeju manastira Krušedola. Najnužniji konzervatorsko-restauratorski radovi na
konacima usledili su 1951. godine, dok je crkva privremeno pokrivena 1959.
Rekonstrukcija kubeta, krova na crkvi i konzervacija i restauracija fragmenta
živopisa završeni su 1982. U obnovljenoj crkvi je postavljen nov ikonostas, a
nove freske su uradili Dragan Marunić i Nikola Lubardić, slikari iz Beograda.
Česte i obimne prepravke, kao posledica propadanja ili uništavanja, potpuno su
izmenile arhitektonsko rešenje prvobitne crkve.
Ukoliko bi bila moguća idealna rekonstrukcija, crkva ima mnogo sličnosti sa
crkvama podignutim u Podrinju posle obnove pećke Patrijaršije. Ovo svrstava
crkvu Sv. Dimitrija u Velikoj Remeti u svojevrsnu renesansu raške škole.
Manastir je obnavljan u dva navrata, a novo kube i krovnu konstrukciju crkva je
dobila 1982. godine. Prilikom posete 2006. radilo se na konacima.
Manastir je danas u relativno dobrom stanju.
Slava manastira Velika Remeta je Ivandan - 7. jul.
Velika Remeta je muški manastir, a 2008. iguman je bio jeromonah Stefan.
Nalazi se na južnim obroncima Fruške Gore, Sa putu Beograd-Novi Sad skreće se na
Partizanski put ka Iriškom Vencu i posle manje od 2 km se skreće za selo Remeta,
nekadašnji manastirski prnjavor.
Фото и
текст обрада
Господин
НенадГлишић
из
Будисаве
код Новог Сада уредник и
главни сарадник сајта.
