Banja je manastir u naselju Pribojska Banja. Posvećen je Sv. Nikoli Dabarskom.
Nije poznato kada je osnovan, ali je postojao u 12. veku kada se pominje u
Studeničkom tipiku, kada je njegov iguman učestvovao u izboru studeničkog
igumana, što znači da je bio jedan od šest najznačajnijih manastira.
Od 1220. godine postaje sedište Dabarske episkopije, zbog čega dobija naziv Sv.
Nikola Dabarski, a kasnije postaje sedište Dabrobosanske episkopije, koju je
osnovao Sveti Sava.
O značaju manastira sve do pada srpske države svedoče grobovi najistaknutijih
vlastelinskih porodica iz vremena vladavine careva Dušana i Uroša, a jedno vreme
crkva je bila mauzolej moćne vlastelinske porodice Vojnović.
Današnju crkvu Sv. Nikole 1329. godine podigao je kralj Stefan Dečanski, a oko
1570. godine značajno je obnovljena usled turskih razaranja.
Manastirski kompleks čine crkva Sv. Nikole, manja crkva Uspenja, dozidana uz
južni zid crkve Sv. Nikole i temelji crkve Sv. Ilije.
Manastir nosi ime po lekovitim izvorima na manastirskom imanju koji su korišćeni
za lečenje od davnina.
Banjsko lečilište je odmah do manastirske ograde (na jednoj slici se vidi potok
koji izlazeći iz lečilišta teče kroz portu).
Crkva Sv. Nikole ima osnovu u obliku upisanog krsta sa polukružnom apsidom i dve
polukružne niše na istoku, pripratom i prostranim otvorenim tremom na zapadu.
Konstruktivni sklop hrama čine dve kupole nad središnjim prostorom naosa i
priprate.
U oltaru i naosu sačuvana su dva sloja fresaka, stariji iz 14. i mlađi iz 16.
veka, a u priprati postoji samo sloj živopisa iz 16. veka. Stariji živopis
predstavlja onaj deo srpskog slikarstva nastalog napuštanjem klasicizma
Paleologa. Mlađe freske delo su nepoznatih slikara pećke slikarske radionice i
stilski i ikonografski ponavljaju stariji živopis.
Odnedavno je otvorena manastirrska riznica. Iz Muzeja SPC u Beogradu 2007.
vraćeni se u predmeti iz riznice nastali od kraja 15. do kraja 17. veka. Crkveni
predmeti su više od 280 godina proveli pod zemljom, a otkako su 1974. godine
otkopani - na metar i po ispod poda s južne strane manastirske crkve, 33 godine
proveli su „u bunkerima“ Zavoda za zaštitu spomenika kulture, Narodnog muzeja i
Muzeja SPC.
Likovno i istorijski najreprezentativniji predmeti su dve ripide (koriste se u
pravoslavnom crkvenom obredu) do čijeg otkrića su bile najstarije očuvane
dečanske. Među dragocenostima su i darohranilica iz 1573. godine, dve kadionice,
tri putira, čaše sa likom svetog Nikole, predmeti od gorskog kristala, više
krstova, pa panagije, kandila...
Navodi se da je riznica Banje bogatija od dečanske i da je urađen je niz mera
zaštite, ugrađen alarmni sistem, a od policije zatražene nove mere.
U knjizi „Riznica manastira Banje“ Mirjana Šakota, koja ju je otkrila, piše da
su vredni predmeti bili brižljivo zakopani u drveni kovčeg (koji je istrulio),
sa gvozdenim okovima. Krajem 17. veka, u vreme austro-turskih ratova, gorele su
svetinje, a kaluđeri su skrivali dragocenosti i bežali van ratnih domašaja. (Na
kolaz-slici su jedine slike predmeta koje smo u riznici videli a koje sam na
internetu pronasao; one poticu iz knjige Mirjane Šakote).
Pošto se u opisima posebno mesto daje dvema zlatnim ripidama, a na slikama se ne
vidi dovoljno (na slici predmate iz riznice ripida je u desnom donjem uglu),
pričam ono što sam ja zapazio u vreme kad sam istu pažnju poklanjao svim
predmetima u riznici. Ripide su u ovom nalazu okrugle, sa 'drškama' tj. cevi u
koju se uglavljuje drvena držalja; bez 'zraka' koji iz njih izlaze, kakve
uobičajeno sada vidjamo, a na njima vise dragi ili poludragi kamenovi,
Iz priprate se ulazi u riznicu a vitrine (koje se vide na slici) ispred ulaza
riznice sadrže neke (za potencijalne pljačkaše) manje dragocene predmete.
Svešteničke odore su sa prelaska iz XIX u XX v.
U vitrini su i hirurški instrumenti i okvir za naočare iz prve polovine XVI v.
pronađeni u bolnici manastira Mažići. O tom nalazu je više reči kod opisa
manastira Mažići.
U manastiru smo zatekli arheologe i jednom sam se obratio sa polu-pitanjem polu
obaveštenjem da ću ih slikati. Zadržali smo se s njim u razgovoru, a ispostavilo
se da je i on iz NS, tj. Radovan Bunardžiić, iz Muzeja Grada, i da je ovde u
ispomoći arheološkoj ekipi. Pričajući o blagu iz riznice rekao nam je da je
pronadjeno više od predmeta koji su sada tu, a onako ironično kaza, da su neki
'predmeti u transportu ispali ispod cirade kamiona'.
Ovih četrdesetak predmeta izloženih u riznici manastira Banja su me
impresionirali. Video sam kod nas a i van naše zemlje više muzeja i zbirki. Moj
(nestručnjački) utisak je da su to predmeti kojih se ne bi postideli ni veliki
svetski muzeji. Gledajući vrhunsku estetsku i zanatsko-umetničku obradu,
bljesnula mi je misao koliko nam je u poimanju 'mračni srednji vek' i 'Balkan'
kao negativno konotiran kulturološki i civilazacijski pojam daleko od ovoga.
Naravno, nije sve bilo kao u najznačajnijim manastirima svog vremena.
U svakom slučaju, i da sam video samo riznucu, vredelo je skretanja sa puta ka
moru.
U porti su i ostaci crkve Sv. Ilije, severno od crkve Sv. Nikole. (Vide se na
slikama, a vidi se i deo pripremljenog kamena pored trema crkve Sv. Nikole.
Jedan pribojac mi se javio videvsi na internetu moje slike o ovom manastiru i
rekao da su poceli radovi na obnovi crkve Sv. Ilije.)
Na južnoj i zapadnoj strani su bili arheološki radovi, kao i u tremu, ispred
glavnog, zapadnog ulaza u crkvu, pa se za vreme radova koriste mala vrata za
ulaz u crkvu kroz naos na severnoj strani.
Arheolog iz NS - g. Bunardžić, u razgovoru koji je bio prekratak za temu, rako
nam je da je Banja manastir sa mnogo većim značajem nego što se to van stručnih
krugova zna. Pored ostalog, i da ovaj, a i mnogi dugi manastiri imaju dužu
istoriju nego što se to uobičajeno smatra.
Uostalom, iako nisam stručnjak ali smatram da o manastirima znam nešto više od
prosečnih gradjana, za ovaj manastir sam se ozbiljnije zainteresovao tek
pripremajući šta bi se moglo videti ne odstupajući previše sa puta do Crne Gore.
Manastir se nalazi u Pribojskoj Banji, mestu spojenom sa Pribojem na Limu.
Фото и
текст обрада
Господин
НенадГлишић
из
Будисаве
код Новог Сада уредник и
главни сарадник сајта.
